یکی از شاهکارهای طب سنتی ایران، دارا بودن نظامی است به نام مزاج‌شناسی. در این راستا هر مخلوقی دارای یک مزاج و هر مزاج هم دارای دو کیفیت و صفت است؛ یک کیفیت ظاهر و غالب بوده و به‌صورت فاعله خود را در آن مزاج نشان می‌دهد و کیفیت دیگر پنهان و مغلوب بوده و به‌صورت منفعله خود را بروز می‌دهد.بیان این کیفیت‌ها به این شکل است که هر شخص را که صفراوی می‌نامیم انتظار داریم به صورت بارز پرحرارت و به‌صورت نهان و منفعل خشک باشد. این فرد همچنین یک دموی ابتدا به ساکن مرطوب و با انعطاف و در حالت ثانویه پرحرارت است. در این راستا یک بلغمی در درجه اول سرد و در حالت نهفته مرطوب بوده و درنهایت یک فرد سوداوی بیشتر حالت‌ها و رفتارش حکایت از خشکی وجودش دارد و در حالت مغلوب فردی سرد محسوب می‌شود.
پیرو همین نظام طبقه‌بندی صفات و کیفیت‌ها براساس مزاج افراد، باید یادآوری کنیم که تمام خلقت از این قانون تبعیت می‌کنند از ارکان اصلی و چهارگانه خلقت (آتش، هوا، آب، خاک)گرفته تا اعضا و ارگان‌های بدن انسان. در همین راستا باید بدانیم که عضلات و استخوان‌های بدن و مایع بین مفصلی، رباط‌ها و تاندون‌ها هم هر کدام دارای مزاج هستند که چنانچه دستخوش تغییر شود، در عملکردشان ایجاد اخلال می‌شود.
مزاج عضله مرطوب است و گرم، مزاج استخوان خشک است و سرد و مزاج مایع مفصلی سرد و مرطوب است. این ارگان‌ها به دوحالت دچار سوءمزاج می‌شوند. یکی به صورت سوءمزاج ساده که در این حالت عضله یا مفاصل یا استخوان، به خاطر سرما که عامل برهم زننده مزاج است، دچار سوءمزاج سرد شده است و شخص با درد عضلانی متوسط تا شدید به کلینیک ماساژ درمانی مراجعه می‌کند. دیگری بر اثر توقف بیش از حد در آب دچار سوءمزاج مرطوب در عضلات و استخوان خود شده و با سنگینی و درد در این اعضاء به کلینیک ماساژ مراجعه می‌کند و درخواست درمان و یا احیانا تسکین درد خود را دارد.
صورت دیگر بروز سوءمزاج در اندام‌های بدن، سوءمزاج مادی است یعنی ماده‌ای در بدن به وجود آمده که به‌طور قطع در حالت مرضی و غیرطبیعی بدن ساخته شده است. این ماده درون عضله و یا استخوان و یا مفصل رسوب کرده و منجر به خرابکاری و یا بیماری می‌شود. به‌طور مثال نشست بلغم در عضله باعث تورم و سنگینی و دردناکی عضله می‌شود و یا رسوب بلغم و سودا درون مفصل باعث ایجاد بیماری مهم و بحث‌برانگیزی مثل روماتیسم می‌شود.
اگر بخواهیم بدانیم که ماساژ چگونه می‌تواند در درگیری‌های عضلانی و اسکلتی به ما کمک کند، باید به‌طور کامل فیزیوپاتولوژی مزاج و سوءمزاج عضلات و اسکلت بدن را موشکافی کنیم و روی چگونه حادث شدن سوء‌مزاج‌ها مطالعه کنیم. طیف وسیعی از مراجعه‌کنندگان به کلینیک‌های ماساژ کسانی هستند که از حالتی رنجور در سیستم عضلانی- اسکلتی خود رنج می‌برند. به همین خاطر یک متخصص چیره‌دست و متبحر در امر ماساژ باید تسلط به نسبت کاملی روی تمامی ایده‌ها در سلامت و یا عدم سلامت دستگاه عضلانی –اسکلتی داشته باشد.
یکی از جامع‌ترین وکارآمدترین ایده‌ها در امر دستگاه عضلانی- اسکلتی ایده مزاج و سوءمزاج است و ماساژ یکی از تکنیک‌های کارآمدی است که ما را در برگرداندن سوءمزاجهای عضلات کمک می‌کند. البته باید آسیب‌شناسی این سوء‌مزاج‌ها را بشناسیم.
از مهم‌ترین عواملی که عضلات را دچار سوءمزاج می‌کند تغذیه غلط و یا تغذیه مخالف با مزاج عضله است. خاطرنشان می‌کنم مزاج عضله گرم و مرطوب است و اگر برآیند مزاج تغذیه ما سرد باشد و یا بیش از حد مرطوب و یا بیش از حد خشک باشد می‌تواند توازن مزاجی عضله را برهم بزند، به‌طور مثال وقتی غذای غالب مردم برنج است- مزاج برنج سرد و خشک است- چگونه می‌توان انتظار داشت عضلات و یا اسکلت سرحال داشته باشیم.
غذاهای سرد مزاج درنهایت باعث بروز حالت اسیدی در بدن می‌شوند و پیرو غلبه این حالت اسیدی در بدن، اسیدیته خون هم بالا می‌رود و تمایلش برای پذیرفتن اسید لاکتیک که یکی از زباله‌های پروسه سوخت‌وساز در عضله است را کم می‌کند که درنهایت انباشت اسید لاکتیک را در عضله خواهیم داشت و به دنبال آن اسپاسم‌های عضلانی و عدم سرحالی عضله‌ها را شاهد خواهیم بود و اگر عضلات سرحال نباشد امراض اسکلتی مثل دیسکوپاتی – آرتروزها وسیاتیک‌ها دور از دسترس نیستند.
یکی از خوراک‌هایی که این روزها بدون مطالعه و شناخت مزاجی بسیار هم توصیه می‌شود، ماست است. ماست از لحاظ مزاجی سرد و مرطوب و از لحاظ ساختار شیمیایی، دارای اسیدلاکتیک است، به همین خاطر ماست از دو جنبه سرد مزاجی و نیز بالابردن مقدار اسیدلاکتیک بدن، می‌تواند بسیار برای سیستم عضلانی –اسکلتی مضر باشد.
تطابق مزاجی فرد و سفره و فصول سال، همچنین شناخت کافی از وضعیت اقلیمی و فرهنگی اشخاص می‌تواند کمک موثری به توانبخش یا درمانگر در کنار تکنیک‌هایی مثل ماساژ باشد. به عبارت دیگر اصلاح مزاج شخص و همچنین تطابق مزاجی سفره فرد با مزاجش می‌تواند ضریب موفقیت ماساژ را بسیار بالا ببرد.
یکی دیگر از نکاتی که یک ماساژور خوب باید به آن دقت کند وضعیت دفعی بیمار است. چنانچه فردی که ماساژ می‌بیند دفع روده‌ای و کلیوی خوبی نداشته باشد می‌توان به قطعیت گفت امر ماساژ در کمک به درمان، امری عقیم خواهد بود. شاید ماساژ ما را به مراحلی از تسکین‌های موقت برساند ولی به‌طور قطع نمی‌تواند بیمار را تا مرحله درمانی همراهی کند، به همین خاطر اصلاح مزاج و همچنین غذای بیمار برای حفظ لینت گوارشی، می‌تواند کمک شایانی به برد کمک درمانی ماساژ بنماید.
نقش ماساژ در اصلاح مزاج عضله بسیار قابل تأمل است. ماساژ با نقش گرمایشی خود سوءمزاجهای ساده سرد را برطرف می‌کند. بعد از یک ماساژ خوب از جمیع لحاظ بافت گرم می‌شود، یکی به دنبال اصطکاک اصلی بین دست ماساژور و بدن شخص و دیگری با بالارفتن خون یا خون‌رسانی به موضع ماساژ که این هم به سهم خود بافت را گرم می‌کند. از طرف دیگر فشاری که در هنگام ماساژ روی بافت و یا عضلات می‌آید ماده مزاحم بیماری‌زا را که درون عضله جا خوش کرده است خارج می‌کند.
در طب سنتی ایران دو اصطلاح نضج و اسهال وجود دارد، اولی یعنی پختن و آماده کردن ماده‌ای که درون بدن ایجاد سوءمزاج و بیماری کرده است و دومی یعنی ایجاد تسهیل در خروج این ماده از بافت مذبور و درنهایت خروج آن از بدن. تجربه نشان می‌دهد که اگر ماساژ به درستی انجام شود و مسیر آن، تقویم زمانبندی آن، نوع نرم و سخت آن به درستی چیده شود، هم در نضج و پخت و هم در خروج یا اسهال ماده بیماری‌زا نقشی پررنگ خواهد داشت.
تصور کنید با لباسی مواجه هستید که در اثر استفاده کمی کثیف شده است. شما می‌توانید با به‌کارگیری آب به تنهایی لباس را تمیز کنید اما گاهی آلودگی و کثیفی لباس به گونه‌ای است که آب به تنهایی نمی‌تواند در تمیزکردن لباس به شما کمک کند، لذا همراه با آب از شوینده مثل پودر لباسشویی استفاده می‌کنید و لباس تمیز می‌شود. ولی زمانی هم می‌شود که لباس آنقدر کثیف و آلوده شده که آب و پودر به تنهایی نمی‌توانند لباس شما را از آلودگی‌ها به صورت کامل پاک کنند، اینجا به ناچار باید در هنگام شست‌وشو با دست به لباس فشاری فیزیکی وارد کرد و یا به اصطلاح لباس را چلاند تا آلودگی از آن خارج شود. دقیقا ماساژ در بدن انسان و در برخورد با نشست مواد بیماری‌زا درون بافت‌ها همین حکایت چلاندن لباس بسیار آلوده را دارد و انجام یک ماساژ مناسب همراه با دارو درمانی ما را در پاک کردن بافت عضله از عوامل بیماری‌زا و برگرداندن خون‌رسانی عادی به بافت مزبور کمک شایانی می‌کند.
پس به‌طور خلاصه و چکیده مطالب قبل یادآور می‌شوم، چنانچه قصد داریم از ماساژ در پروسه‌های درمانی کمک بگیریم باید موارد زیر را یک به یک اجرا کرده تا درنهایت به یک مهندسی کمک درمانی مشکلات عضلانی / اسکلتی در مراجعه‌کنندگان به کلینیک ماساژ برسیم.
1- بررسی بیمار از لحاظ مزاج پایه در چیدمان غذایی شخص و تعیین پروتکل دارویی به ما کمک خواهد کرد.
2- سوءمزاج عضله، استخوان یا مفاصل تشخیص داده شود. چنانچه بیمار از درد و سنگینی به خصوصی در هوای سرد و شب‌ها شکایت داشت سوءمزاج حاصله سرد و مرطوب خواهد بود و اگر بیمار از درد و خشکی مفصل و عضله گزارش می‌دهد سوءمزاج خشک خواهیم داشت و اگر مفصل و عضله گرم و متورم بوده و با خنک کردن بهتر می‌شوند سوءمزاج درگیر، از نوع گرم است و به‌طور قطع داروی خنک‌کننده لازم دارد.
3- با توجه به شناخت مزاج پایه شخص و مزاج پایه عضو و سوءمزاج تشخیص داده شده، باید داروی مناسب به کار گرفته شود.
4-ماساژ متناسب با دفعات تنظیم‌شده و مورد نیاز به کار گرفته شود.
5- حصول اطمینان از عملکرد دفعی بیمار به نحو احسن و در صورت لزوم اصلاح تغذیه و دارو دفع گوارشی و کلیوی بیمار انجام شود.
6- اصلاح تغذیه و توصیه‌های عملکردی در زندگی فرد براساس مزاج شخصی باشد. تجربه نشان داده است در 90درصد موارد مراجعه‌شده به کلینیک‌های ماساژ برای کمک به حل مشکلات عضلانی –اسکلتی خود باید از خوردن غذاهای سرد مزاج – ماست- دوغ-ترشی‌ها- غذاهای یبوست‌زا –پرهیز کنند. همچنین از وجود لینت مزاج مطمئن باشیم و نحوه نشستن و راه رفتن را اصلاح کنیم.
