بی‌تردید یکی از زیباترین حمام‌های به‌جا مانده ایران و پربیننده‌ترین اثر تاریخی کرمان، حمام گنجعلی خان است. این حمام بنایی است از یک مجموعه عام‌المنفعه شامل میدان، مسجد، بازار، چهارسوق، آب انبار، کاروانسرا و ضرابخانه که توسط گنجعلی خان یکی از سرداران سلحشور شاه عباس صفوی و حاکم کرمان بنا شد. وی مردی مدیر و مدبر و حاکمی باکفایت بود. امنیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کرمان ره‌آورد درایت این مرد لایق بود چنانکه سعی داشت شهر ضعفا را به دهکده اغنیا تبدیل کند. وی از سال 1005 تا 1034 حاکم کرمان بود و بعد از او فرزندش علیمردان خان به تکمیل اقدامات ناتمام پدر همت گماشت.
این حمام چون دیگر حمام‌های مطرح ایران از بخش‌های عمده‌ای از قبیل سردر، دالان، هشتی، رختکن (سربینه)، گرمخانه، خزینه، چال حوض، بخش خصوصی، گلخن (تون) و گربه‌رو تشکیل شده است که هریک به تنهایی جلوه گاهی از هنرهای مختلف فنی- مهندسی و تزئینی هستند.
سردر شامل معقلی‌هایی لاجوردی بر ازاره دیوار بالای پیرنشین و حاشیه‌ای از سنگ مرمر است. مقرنس‌های نمای بیرونی چنان استقبالی از بیننده میکند که گذر از چند پله ورودی را متوجه نمی‌شود و ناگاه خود را محو تماشای نقاشی‌های عهد صفویه و قاجار سرسرا می‌بیند. نقاشی‌های به‌جا مانده عهد صفوی با قرار گرفتن در چین‌وشکن‌های مقرنس‌ها و صحنه‌هایی از تصاویر شکارگاه بهرام گور، خسرووشیرین، شاهان، قافله شتران و گاه حیوانات درنده اثر میرزا شکراله نقاش قاجاری بر روی نقاشی‌های عهد صفوی خودنمایی میکند. در میان این نقوش نام معمار بنا (استاد سلطان محمد معماریزدی) نیز به‌چشم می‌خورد. گویند نقش شیطان سردر و مجسمه‌های جالب آن در حالت‌های مختلف در سربینه و گرمخانه کار اوست. آنچه به تاریخ بنا گواهی می‌دهد همانا کتیبه‌ای است منظوم حک شده برسنگ مرمر سبز و با خط نستعلیق منسوب به علیرضا عباسی خوشنویس و خطاط مشهور دربار شاه‌عباس صفوی که درمصرع آخر، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد: (کسی نداد نشان در جهان چنین حمام) یعنی سال 1020 هجری قمری
باگذر از سردر و سرسرا، راهرو پرپیچ و خم حساب‌شده‌ای را پیش‌رو داریم که هم مستقبل مدعو کنجکاو است و هم مانع خروج هوای گرم و ورود نگاه بیگانه. سپس به یک هشتی کوچک و درگاهی حجاری شده به نقش پرندگان دریایی می‌رسیم تا هوای گرم و مرطوب در ذهن تداعی شود. آنگاه وارد رختکن یا سربینه می‌شویم که فضایی آرام و گرم با شش غرفه مجزا و هر کدام مربوط به قشری خاص از مردم، از شاه‌نشین مختص حکام تا روحانیون و تجار و پیشه‌ور و مردم عادی.
هر غرفه را شامل است از کفش‌کن، حوض مخصوص با فواره و فضاهای تعویض لباس، مشت‌ومال، استراحت و خوردوخوراک و تدخین بعد استحمام که برای حکام و بزرگان مکانی نیز برای صندوق ملزومات در نظر گرفته شده است. ترکیبی از کاشی فیروزه‌ای و سنگ در کف و دیواره هر غرفه، محیطی مملو از آرامش را فراهم میکند، فضایی با سقف رفیع و زیبا و نوری ملایم از روزنه آن و حوضی سنگی به طرح هشت نگین در وسط.
برای ورود به گرمخانه با گذر از حوضچه آب سرد و راهروهای پرپیچ‌وخم، به صورتی حساب شده وارد یک هشتی که مسیرهای گوناگونی چون راه ورود به نظافت‌خانه، مستراح و گرمخانه را مشخص میکند می‌شوید. همچنین سکوهایی چون پیرنشین‌های هشتی‌های خانه‌های قدیمی برای کسانی که در گرمخانه هوازده شده‌اند نیز لحاظ شده است.
گرمخانه نیز به‌نوبه خود بخش‌هایی چون حوض آب گرم و حوض آب سرد، غرفه‌های کیسه‌کشی، حجامت، تراشیدن موی سر و... و خصوصا شاه‌نشین که خود یک گرمخانه مجزاست با حوضچه‌های آب گرم و سرد مجزا را داراست. خزینه دارای دو بخش آب گرم وآب سرد بوده و در کف آن دو دیگ مسی بزرگ (پاتیل) نصب شده که گرمای آن از طریق گلخن یا تون که در زیر خزینه قرار دارد تامین می‌شده است. گرمخانه مزین به ستون‌های سنگی یکپارچه است که دوبه‌دو قرینه‌اند با طاقی بسان خیمه با کادربندی‌های بدیع.
شگفتی‌های این حمام
نخست: سیستم لوله‌کشی آب از قنات شهرآباد به کل خزینه‌ها، حوض‌ها، حوضچه‌ها و فواره‌های حمام امتداد می‌یابد. روش کانال‌کشی و آبرسانی به فواره‌ها کاملا با اصول مهندسی حساب شده مطابقت دارد.
دوم: وجود دو سنگ قرمز رنگ و شفاف در بدنه گرمخانه حمام است که زمان طلوع و غروب خورشید را نشان می‌دهد و درواقع حکم ساعت را داشتند که به سنگ زمان معروفند.
سوم: تطابق و یک‌جور بودن تزئینات معماری کف و سقف گرمخانه است مثلا اگر سنگ به‌کار رفته در کف گرمخانه شش‌ضلعی است درمقابل، همان سنگ در سقف نیز شش‌ضلعی است. استفاده از کاشی‌های معرق، هفت‌رنگ و خشتی دارای تصاویر انسانی از نکات برجسته در تزیینات این حمام است.
چهارم: آنچه این حمام را ضدزلزله ساخته و سبب کاهش ارتعاشات لرزشی آن شده استفاده از ارتفاع کم و طولانی بودن راهروهای باریک آن و همچنین گود بودن و در درون زمین قرار گرفتن کل بنا است.
پنجم: نور فضاهای حمام، از سقف تامین شده، طوری که نورگیرها معمولا در مرکز و یا دورادور سقف‌ها جای گرفته‌اند و کاملا با هندسه سقف، هماهنگی پیدا کرده، سقف را نورانی‌تر نشان می‌دهند و سایه - روشن زیبایی بر روی آن ایجاد می‌کنند. حوض آب زیر این نورگیرها نیز بر جلوه نورپردازی آن می‌افزاید. در نورگیرهای سقف، برای جلوگیری از اشراف و دید و تنظیم حرارت گرمخانه، از «گل جام» یا «معلقی» استفاده شده است تا نور خورشید را به داخل فضاها هدایت کند.
از نکات دیگر این حمام وجود گلخنی است که با بوته‌های بیابانی دیرسوز و بادوام و با گرمای زیاد کار می‌کرده است و گرمای حاصله را نیز به گربه‌روهای زیر گرمخانه برای گرم کردن کف و فضای درونی گرمخانه هدایت نموده، هوای آلوده و زاید و دود و بخارات حاصله نیز از طریق روزنه‌ها خارج می‌نموده است. خروج فاضلاب هم با در نظر گرفتن مسایل بهداشتی و زیست‌محیطی بوده است.
شایان ذکر است حمام گنجعلی‌خان چون غالب حمام‌های بزرگ کشور از دو بخش مردانه و زنانه ساخته شده است گاه وردوی‌های این دو بخش چنان از همدیگر فاصله داشته‌اند که حتی به دو محله جداگانه مربوط می‌شده است.حمام گنجعلی‌خان نیز مشمول این قاعده است به‌طوری که حمام زنانه از انتهای بازار هندوها وارد کوچه پرپیچ‌وخمی می‌شود و بعد از طی مسیری نسبتا طولانی به در حمام زنانه می‌رسیم.
به‌دلیل اختلاف سطح کوچه‌های دوسر در ورودی زنانه و مردانه، برای حمام زنانه از تعداد پله‌های بیشتری در ابتدای ورودی استفاده شده است. در انتهای پله‌ها به درب ورودی و راهرو و سپس یک سه‌راهی هشتی گونه می‌رسیم که یک راه به فضایی گود عمیق با ردیفی از پله‌های مرتفع مربوط به فضای گلخن و انبار سوخت (هیزم و بوته‌های بیابانی) می‌رسد و راه دوم ورود، سربینه بسیار کوچک نسبت به حمام مردانه و با ترییناتی اندک است. سپس از راهروی کم پیچ‌تر از حمام مردانه و بدون هشتی وارد گرمخانه و خزینه می‌شویم. البته یک گرمخانه خصوصی کوچک مکمل آن است.
