فواید و خاصیت دارویی آب گرمابه‌ها و استحمام
بوعلی سینا آن‌گاه از خاصیت دارویی آب گرمابه‌ها در شفا دادن بیماری‌ها سخن به میان می‌آورد و مطلب جالبی را به بحث می‌گذارد: «آب برخی گرمابه‌ها خاصیت دارویی دارد و در شفا دادن برخی بیماری‌ها موثر است، مانند حالتی که آب حمام به‌طور طبیعی ناترون‌دار و گوگرددار (نطرونی کبریتی) یا دریایی و یا دارای مواد خاکی یا شور باشد؛ یا این‌که خود ما طبیعت آن را تغییر دهیم، مثلا آن را با این مواد بیامیزیم. و یا چیزی مانند میویزج (میویزه) یا حب‌الغار[1] و یا کبریت (گوگرد) و از این قبیل در آن بریزیم. چنین آب‌هایی در تحلیل بردن و لطیف کردن موثر هستند و زیادی گوشت را از بین می‌برند و گوشت‌های سست را بهبودی می‌بخشند و نمی‌گذارند مواد بر قرحه‌ها[2] ریخته شوند و برای بیماران عرق مدینی (عامل بیماری پیوک) مفیدند. آب‌های مس‌دار، آهن‌دار و شور نیز برای بردن بیماری‌ها و حالات زیر سودمند می‌باشند: بیماری‌های سرما و رطوبت، درد مفاصل، نقرس، سست اندامی، ربو (آسم)، بیماری‌های کلیه، تقویت پیوستگی شکستگی‌ها، دمل‌ها و قرحه‌ها را به شفایابی نزدیک می‌کنند. آب‌های مس‌دار برای دهان و زبان کوچک و چشم سست شده و رطوبت‌های گوش مفیدند. آب‌های آهن‌دار برای معده و طحال[3] مفیدند. آب بورکی[4] شور در حالات زیر نافع است: برای سر و سینه‌ای که جهت پذیرایی از مواد، آلودگی دارند، برای معده مرطوب، برای بیماران استسقا و بادکردگی. آب‌های شبی[5] و زاجی در برانداختن بیماری‌های زیر موثرند: خونریزی از راه دهان، خون همراه بصاق، خونریزی مقعد، خونریزی بر اثر حیض، واژگون شدن معده، سقط جنین بدون علت، اضطراب‌ها، عرق کردن زیاد.» (ابن‌سینا، ترجمه قانون: شرفکندی، کتاب اول، ص ۲۳۹- ۲۴۰).
در باب فواید آب‌های کبریتی (گوگردی) نیز بوعلی‌سینا می‌گوید: «پی‌ها را می‌پالایند و تمیز می‌کنند، درد کشیدگی و ترنجیدن را آرامش می‌دهند، جوش و دمل‌های دیرپا و مزمن را از سطح بدن می‌زدایند، آثار نامطلوب و لکه‌های سیاه و سفید و بهک را از بین می‌برند، مواد زایدی را که به سوی مفصل‌ها و طحال و کبد در حال ریزش هستند می‌گدازند، زهدان را سخت و محکم می‌نمایند. زیان آب کبریتی در آن است که معده را سستی می‌بخشد و اشتها را از بین می‌برد.» (همان، ص ۲۴۰).
و اما در باب استحمام با آب‌های کویری می‌نویسد: «کسی که در آب کویری تن را شست‌وشو می‌دهد نباید سر به زیر آب فرو برد، زیر آب کویر امتلاء سر به‌وجود می‌آورد. آب کویر تا مدت معینی گرمی‌بخش است و همچنین سستی به‌بار می‌آورد، به‌ویژه زاهدان و آبدان و قولون[6] به‌وسیله آب کویری به سستی می‌گرایند. آب کویری برای رشد و نمو زیان‌آور است. (همان‌جا).
ابن‌سینا در باب نحوه شست‌وشوی بدن و استحمام نیز توصیه می‌کند: «کسی که می‌خواهد استحمام کند، باید شست‌وشو را به آرامی و آهستگی و نرمش انجام دهد و به‌تدریج در آب فرو رود و بدون مقدمه و یک‌باره خود را به آب نیاندازد و یا یک‌باره آب بر جسم نپاشد.» (همان‌جا).
اهمیت استحمام در حمام به حدی از دیدگاه ابن‌سینا جدی می‌باشد که فصل پنجم تعلیم دوم از فن سوم کتاب اول به این موضوع اختصاص یافته است. وی به اصول و قواعد حمام گرفتن و نقش آن در لاغری و فربهی با دقت هرچه تمام‌تر پرداخته و می‌نویسد: «کسانی که نیاز مبرم به استحمام دارند تا حرارت لطیف و تری معتدل را برای مزاج خود کسب کنند، چنین کسانی نباید وقت زیادی را در گرمابه بگذارنند و وقتی در تشت حمام نشستند، آن‌قدر بنشینند که پوست‌شان به رنگ سرخ در‌آید و باد کند و وقتی بر اثر آب گرمابه شروع به تحلیل رفتن کردند از آن بیرون آیند. در هنگام شست‌وشوی باید آب را پیرامون خود بپراکنند تا هوا را نمناک کند و باید هر چه زودتر خود را شست‌وشو دهند و بیرون آیند. ورزشکاران تا موقعی که کاملا نیاسوده است نباید به حمام رود. همه کسانی که به حمام می‌روند لازم است به‌تدریج داخل گرمابه شوند و در گرم‌خانه آن چندان بمانند تا مواد دفعی بگدازند و بدن آسایش یابد و برای غذا پذیرا باشد. ولی نباید چندان دیر کنند تا کسل شوند و توقف در حمام چنان طول نکشد که به ناتوانی رسند و سرانجام بر اثر ناتوانی به تب‌های عفونی گرفتار آیند (همان، ص ۳۷۵- ۳۷۶).
درباره درمان چاقی و لاغری در حمام می‌گوید: «کسی که می‌خواهد با استحمام فربهی یابد با شکم سیر باید به گرمابه رود. لیکن از آنجا که رفتن به گرمابه با شکم سیر آسیب انسداد مجاری را در پی دارد، کسی که گرم مزاج است برای جلوگیری از این انسداد، اسکنجبین تناول نماید و اگر سرد مزاج است غذاهای پونه‌ای و فلفلی برایش مفید خواهد بود. کسی که فربه است و می‌خواهد فربهی به تحلیل رود و بدن لاغر شود باید با شکم تهی به گرمابه رود و در آنجا زیاد بنشیند. کسی که بهداشت را مراعات می‌کند باید بعد از نوعی هضم که در معده و کبد رخ داده است به گرمابه آید. کسی که بیم دارد بر اثر گرمابه رفتن زهره‌اش جوش آورد و ناشتا به گرمابه می‌رود باید قبل از شست‌وشوی، غذای لطیف تناول کند.» (همان‌جا، ص ۳۶۷).
بوعلی، حمام رفتن انسان گرم مزاج [= محرورالمزاج] را با جزییات بیشتری شرح می‌دهد و می‌نویسد: «کسی که گرم مزاج است و زهره دارد [انسان صفراوی مزاج] و نمی‌تواند از گرمابه رفتن صرف‌نظر کند نباید به هیچ‌وجه داخل «گرم‌خانه» شود و بهتر است در اثنای ماندن در گرمابه خود را با نان خیس شده در آب‌میوه و یا گلاب سرگرم کند و تا در گرمابه است و موقعی که از آنجا بیرون می‌آید نباید نوشابه سرد بنوشد زیرا سوراخ‌های ریز بدن در آن حالت باز شده‌اند و سرما بدون درنگ از طریق آن‌ها خود را به اندام‌های اصلی می‌رساند و نیروها را نابود می‌کند. همچنین باید از هر گرمی بسیار گرم و به‌ویژه آب بسیار گرم بپرهیزد، زیرا بیم آن می‌رود که بر اثر تناول آن، گرمی به اندام‌های اصلی برسد و سل و دق را به بار آورد و اگر تازه از حمام بیرون آمده است سرش باید پوشیده باشد و بدن را در دسترس سرما قرار ندهد. اگر وقت استحمام زمان رطوبت و بارانی باشد باید در موقع بیرون آمدن از حمام خود را در لباس بپیچد.»
گرمابه رفتن برای اشخاص تب‌دار در حالت تب و برای کسانی که بیماری جدایی‌انداز و یا ورم دارند ممنوع است و لذا ابن‌سینا باز یادآور می‌شود که: «گرمابه گرمی‌بخش و سردی‌دهنده و نم‌بخش و خشک‌کننده و سودمند و زیان‌آور است.» (همان ص ۳۶۷- ۳۷۷).
به هر روی بوعلی در پایان این بحث، فواید و زیان‌های «استحمام» را برمی‌شمارد و در فواید استحمام به‌طور کلی می‌نویسد: «فواید استحمام عبارتند از:
۱) خواب‌آوری
۲) رنگ‌زدایی
۳) گشادگی (انبساط)
۴) پختگی
۵) گداختن و غذای بالا آوردن، گرمابه آن‌چه را که گداختن است می‌گدازد و آن‌چه را تکاندنی است می‌تکاند و این پخت و گداخت و تکاندن را بر مدار طبیعت انجام می‌دهد.
۶) استحمام اسهال را بند می‌آورد
۷) خستگی را از بین می‌برد.
در باب زیان‌های آن نیز می‌گوید: «زیان‌های استحمام، زیاده‌روی در استحمام و گرمابه‌نشینی:
۱) قلب را ناتوان می‌کند.
۲) انسان را به غش و تهوع دچار می‌سازد.
۳) مواد آرام گرفته را برمی‌انگیزد، به حرکت درمی‌آورد و پذیرای تعفن می‌کند و این مواد رو به تخلیه می‌آورند و به‌سوی اندام‌های ناتوان می‌روند.
۴) دمل‌ها در سطح و درون اندام‌ها سر بر می‌آورند. (همان‌جا، ص ۳۷۷).
[۵] ماساژدرمانی
بحث جالب دیگری که ابن‌سینا مطرح می‌کند «مشت و مال در حمام» است. وی در کتاب قانون فصلی را به مالش یا به اصطلاح امروزی «ماساژ» اختصاص داده است که توسط دلاک در حمام انجام می‌گرفت و فواید فراوان را در سازماندهی اندام‌ها دارد. ابن‌سینا به انواع مشت و مال می‌پردازد و می‌نویسد: «مالش بر چند نوع است:
۱) مالش سخت که اندام‌ها را سختی می‌بخشد.
۲) مالش نرم که اندام‌ها را سست می‌گرداند.
۳) مالش زیاد که انسان را لاغر می‌کند.
۴) ماش معتدل که تن را فربهی می‌دهد.
اگر این چهار نوع مالش را باهم ترکیب دهیم نه (۹) حالت مالش دادن به‌وجود می‌آید که عبارتند از:
۵) سخت و نرم
۶) سخت و زیاد
۷) سخت به اعتدال
۸) نرم زیاد
۹) نرم به اعتدال
که با چهار نوع اول جمعا نه مالش را به‌وجود می‌آورند.» (همان، ص ۳۷۳- ۳۷۴).
دو نوع مالش دیگر که ابن‌سینا اشاره می‌کند عبارتند از:
- مالش زبر که در آن بدن را با پارچه زبری مالش می‌دهند تا خون به سرعت به سطح بدن بیاید.
- مالش صاف که وسیله ماساژ در آن پارچه‌ای است که زبر نیست و خون را جمع می‌کند و در اندام متوقف می‌سازد. هدف از مالش دادن، متراکم کردن بدن‌های متخلخل (بدن‌هایی که اجزایش به هم جوش نخورده‌اند) و سخت کردن اندام‌های نرم و تخلخل بخشیدن به اندام‌های متراکم و نرم کردن اندام‌های سخت است (همان، ص ۳۴۷).
[۶] فصد و حجامت
دو مقوله مهم جراحی پزشکی که در حمام صورت می‌گیرد و پزشکان فواید فراوانی را برای آن برشمرده‌اند عبارتند از: فصد (رگ زدن) و حجامت. ابن‌سینا نیز به این دو موضوع مهم پرداخته با این توضیح که تعریف فصد از نظر پزشکی جدید عبارت است از باز کردن مصنوعی یکی از سیاهرگ‌ها به منظور گرفتن خون. تجویز فصد در مواردی مانند ادم‌ریوی، پوی‌سیتمیا ورااورمی‌های تهدیدکننده (اکلامیسی، فلج ناگهانی حاصله از خونریزی‌های مغزی (ناآرامی‌های شدید و تحریک‌‌پذیری، سردردهای شدید، اختلالات گفتاری، تشدید رفلکس‌ها) و همچنین در پلتورا (plethora) و حالت وجود انسوفیزان قلب چپ (آسم قلبی) توصیه می‌گردد. در مواردی که ضرورت خون‌گیری تایید شده باشد می‌توان با توجه به موقعیت شخص بیمار مقدار ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ سانتی‌متر مکعب خون از شخص مورد نظر گرفت. به هر حال ابن‌سینا در تعریف «فصد» می‌گوید: رگ زدن نوعی تخلیه همگانی است که زیادی را بیرون می‌راند و منظور از زیادی بیشتر شدن اندازه خلطی نسبت به دیگری در عروق است. رگ زدن در دو حالت مرضی بایسته است:
۱) برای کسی که تنش جهت پذیرش بیماری‌ها آمادگی دارد و چنانچه خونش زیاد شود بیماری پدید می‌آید.
۲) برای کسی که بر اثر زیادی خون درحال‌حاضر بیمار شده است (همان، ص ۴۷۱- ۴۷۲). ابن‌سینا سپس به شرح و بسط نحوه رگ‌زنی، دستور و ابزار رگ زدن، انواع رگ‌ها، مواقع رگ زدن می‌پردازد (همان، ص۴۷۲ و ۴۹۰) و توصیه‌های لازم را نیز برای بیماران دارد؛ برای نمونه می‌گوید: «استحمام با آب گرم بعد از رگ زدن نباید به حدی انجام گیرد که گدازنده باشد.» (همان، ص ۴۷۹).
درباره حجامت هم ابن‌سینا می‌نویسد: «حجامت بیشتر از رگ زدن (فصد)، پوست و بخش‌های نزدیک پوست را تصفیه می‌کند. خون رقیق در حجامت بیشتر از رگ زدن و خون غلیظ در رگ زدن بیشتر از طریقه حجامت خارج می‌گردد.» (همان، ص ۴۹۱).
بوعلی سپس توصیه می‌کند: «مناسب‌ترین موقع حجامت در موقع روز ساعت دو تا سه است. کسی که خونش غلیظ نیست نباید بعد از حمام گرفتن حجامت گیرد. کسی که خون غلیظ دارد حتما باید قبل از حجامت به حمام رود و یک ساعت بعد از حمام گرفتن حجامت بگیرد.» (همان، ص ۴۹۱).
ابن‌سینا پس آن‌گاه به شیوه حجامت‌گری و فواید حجامت و نحوه تیغ‌زنی و قسمت‌هایی که حجامت بر آن انجام می‌گیرد، می‌پردازد که نیاز به گزارش آن نبوده و نیست.
به هر روی دیدگاه‌های ابن‌سینا پس از هزار سال برای هر خواننده‌ای تازگی دارد زیرا ابن‌سینا به‌ویژه در مباحث مربوط به «طب عملی» از بیان جزییات آن نیز چشم‌پوشی نکرده و با دقت و ظرافت ویژه خود به شرح و توصیف آن‌ها پرداخته که نمونه‌ای از آن در این مقاله در خط قانون حمام گزارش شد.
کتابنامه:
[۱] بوعلی‌سینا: قانون در طب، ترجمه عبدالرحمان شرفکندی (هه‌ژار)، تهران، سروش، ۱۳۶۶، چاپ چهارم.
[۲] کریمیان سردشتی، نادر، کتاب‌شناسی حمام، تهران، پژوهشکده مردم‌شناسی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۲ش.
[1]- میوه درخت غار که در شمال ایران به نام وج معروف است.
[2]- قرحه به معنای زخم و اصطلاحاً زخم سرباز در جایی از بدن است.
[3]- سپرز یا اسپر، تکه‌ای گوشت در سمت چپ شکم زیر حجاب حاجز که مدافع بدن در برابر هجوم میکروب‌ها است.
[4]- بوره، بورق به معنای بوراکس.
[5]- شب (با «ب» مشدّد) به معنای آلونیت (نوعی زاج) است.
[6]- بخشی از روده بزرگ شامل سه بخش بالا رو، افقی و پایین رو.